شهر سرسبز و تاريخی نياسر
نیاسر که به کهن باغ شهر ایران، نام آور شده است در 30 كيلومتري جنوب غربی كاشان و در سر راه كاشان به مشهد اردهال واقع مي باشد. منطقه نياسر جزو مناطق كوهپايه اي و كوهستاني شهرستان كاشان است و متوسط ارتفاع آن از سطح دريا 1800 متر بوده كه نسبت به كاشان حدود 900 متر مرتفع تر مي باشد . بواسطه وجود چشمه باستاني و پرآب و معروف اسكندريه كه مظهر آن در قسمت جنوبي شهر و در جنب آتشكده تاريخي نياسر قرار دارد ، واقع مي باشد . بخش اعظم اراضي شهر نياسر باغ و زمين زراعي است و منطقه جزو نقاط ييلاقي و خوش آب و هواي منطقه كويري كاشان محسوب مي شود . جنس زمينهاي منطقه در بعضي نقاط سنگي (نوعي سنگ آهك سفيد رنگ) و در اراضي مساعد كشت وپائين دست آبرفتي با دانه بندي ريز تا درشت دانه مي باشد. عارضه هاي طبيعي از قبيل سيل ، طوفان و زلزله حداقل در يكصد سال اخير لطماتي به منطقه و شهر نياسر وارد آورده است . از بناهای تاریخی و طبیعی این شهر می توان به آتشکده ساسانی،آبشار ،غار رئیس،حمام تاریخی ،آسیاب و زیارت نام برد.
از روستاهای دیدنی و دارای جاذبه های گردشگری و مذهبی بخش نیاسر می توان به مشهد اردهال، نشلج، غیاث آباد، علوی، باریکرسف، کله ارمک، ازناوه و ...نام برد.
محور فرهنگي ـ تاريخي ـ گردشگري نياسر شماره ثبت 1083 تاریخ ثبت 13/3/1354
ساختار كالبدي شهر نياسر كه از هفت محله مسكوني تشكيل شده به همراه باغ‌ها و مزارع آن به شدت متاثر از حركت آب است. عمده‌ترين منبع تامين آب نياسر، چشمه اسكندريه است. آب پس از حركت از يك مسير زيبا و عبور از مقسم تاريخي، وارد باغ تالار مي‌شود، از صخره تراورتن به پايين مي‌ريزد و پس از تشكيل آبشار نياسر به مسير خود ادامه مي‌دهد. در محل آبشار نيز، چرخ آسياب‌هايي كه اكنون تنها يكي از آنها باقي مانده به حركت در مي‌آمده است. بر بالاي چشمه اسكندريه چارتاقي نياسر و قلعه آن قرار دارد. در پاي چشمه يك مزار تاريخي و درخت چنار بسيار قديمي وجود دارد. پاي چشمه محل برگذاري آيين قرباني گاو در روز عيد قربان و برگذاري آيين 21 رمضان است. باغ تالار و كوشك تاريخي آن كه حركت آب چشمه را در دل خود دارد جزيي از محور فرهنگي ـ تاريخي ـ گردشگري شهر نياسر است. در زير باغ تالار و اراضي همجوار آن غار رييس قرار دارد. در پايين آبشار نيز آسياب آبي و حمام صفوي آخرين بناي مهم محور هستند. در كناره جنوبي محور، راهي باستاني در شيب تندي قرار دارد كه چارتاقي و باغ تالار را به قلعه ساساني، محله رودآب و در نهايت كاشان مرتبط مي‌ساخته است. در كنار شمالي محور نيز محله سركمر قرار دارد. مركز محله كه چالوجه نام دارد، محل تجمع عزاداران در ايام محرم، محل برگذاري تعزيه، محل تجمع مردم براي برگذاري آيين نخل‌گرداني 21 رمضان و آيين قرباني گاو است. شركت‌كنندگان در اين مراسم از چالوجه به سمت چشمه حركت مي‌كنند و مسير‌هاي حركت آنها نيز آييني و با ارزش است.
محور فرهنگي ـ تاريخي ـ گردشگري نياسر مجموعه‌اي از ميراث فرهنگي و طبيعي و تبلور ميراث معنوي در برخي از نقاط آن است. از نظر تاريخي آثار گوناگوني از زمان‌هاي مختلف بر جاي مانده است و از نظر طراحي محيطي، معماري آييني و معماري تقويمي يكي از با ارزش‌ترين مجموعه‌هاي كشور است.
آبشار نیاسر شماره ثبت 1083
این آبشار زیبا ترین و مورد توجه ترین جاذبه گردشگری نیاسر به شمار می رود. غار نیاسر شماره ثبت 14434 تاریخ ثبت 1384/12/16 غار رييس نياسر با درهاي ورودي آن در باغ تالار، معبدي بوده متعلق به پيروان آيين ميترا (خداي ايران باستان). به احتمال زياد قدمت اين معبد به اوايل دوره پارت‌ها بر مي‌گردد.
غار تاريخي نياسر
غار رئیس، درون توده سنگي از جنس تراورتن، در زير باغ تالار و باغ‌هاي مجاور آن تا زير محله سركمر گسترده شده است. در بلندترين نقطه نياسر واقع در باغ تالار، ورودي اصلي اين غار وجود دارد كه تا صخره‌هاي بالاي آبشار كشيده شده است. غار نياسر به طور كامل ساخته دست انسان است به جز يك يا دو اتاق كه در نزديكي در ورودي قرار دارند. شكي نيست كه اين غار معبد ميترا بوده است و پيدايش آن ممكن است به دوره اشكانيان (پارت‌ها) مرتبط باشد. بيشتر معبدهاي ميترا مانند غار نياسر در تاريكي كامل ساخته مي‌شده است. اين غار ورودي‌هاي ديگري نيز دارد. تعدادي از آنها در داخل صخره‌اي وجود دارند كه قسمت بالاي نياسر را از همسايگان پايين جدا مي‌سازد. اين ورودي‌ها كه رو به شرق قرار دارند در امتداد آبشار منظره زيبايي از نياسر را به نمايش گذاشته‌اند. نشانه‌هاي فرسايش آب بر روي صخره‌ها و سنگ‌ها دربر دارنده و گواهي اين حقيقت است كه غار خوش منظر اين ناحيه از زمان‌هاي بسيار قديم وجود داشته است.
چهار تاقی ساسانی شماره ثبت 316 تاریخ ثبت 1317/08/21
چارتاقي نياسر، بنايي باستاني از اواخر عصر اشكاني و يا اوايل عصر ساساني است. اين بنا جزو كهن‌ترين و بزرگترين نمونه‌هاي چارتاقي ايران و سالم‌ترين آنها است. بنا با قاعده‌اي مربع‌شكل، اما درواقع ذوزنقه‌اي با اضلاع تقريبي 12 متر است كه براي ساخت آن تنها از سنگ‌هاي آهكي رسوبي و ملات گچ استفاده شده است. سبكي سنگ‌هاي متخلخل و سختي اندك و انعطاف‌پذيري ملات آن، موجب تحمل زمين‌لرزه‌ها و پايداري بنا در عمر نزديك به دوهزار سال آن شده است. چهار سوي اين بنا همانند ديگر چارتاقي‌ها كاملاً باز بوده و هيچگونه در يا پنجره و بازدارنده‌هاي ديگري براي ورود به آن، وجود نداشته است. تا مدت‌ها بر پايه روايت‌هاي داستان‌گونه كتاب (قم‌نامه) احتمال داده مي‌شد كه اين بنا آتشكده‌اي از زمان اردشير ساساني باشد؛ اما تاكنون شواهد باستان‌شناختي و منابع مكتوب آن‌را تائيد نكرده است. از اين بنا نخستين بار توسط هوتوم شيندلر گزارشي مختصر منتشر شد و سپس آندره پ. هاردي بررسي كوتاه مدتي پيرامون آن انجام داد كه در مجموعه «آثار ايران» توسط آندره گدار منتشر شد. گدار در توضيح گزارش شيندلر، كاركرد آتش گاهي اين بنا را رد مي‌كند. در سال 1380 كاربرد اين بنا و نيز ديگر چارتاقي‌هاي ايران، به‌عنوان يك تقويم آفتابي يا شاخص اندازه‌گيري زمان با استفاده از تغييرات ميل خورشيد، توسط رضا مرادي غياث‌آبادي شناسايي شد. آنگونه كه در نقشه‌هاي آن ديده مي‌شود؛ ساختار تقويمي اين بنا به گونه‌اي است كه در آغاز و ميانه هر يك از فصل‌هاي سال، پرتوهاي خورشيد بامدادي به شكلي خاص از ميان پايه‌هاي بنا ديده مي‌شده و هنوز نيز ديده مي‌شود. دقت محاسبات تقويمي در اين چارتاقي در بين ديگر تقويم‌هاي آفتابي دنيا بي‌نظير است و نشان‌دهنده توانايي‌هاي علمي نياكان ماست.
امامزاده سلطان علی بن باقر روستای اردهال شماره ثبت 399 تاریخ ثبت 1334/11/11
بناي بقعه امامزاده حضرت سلطانعلي بن امام محمد باقر ( ع ) فرزند بلافصل امام پنجم شيعيان در روستاي مشهد اردهال واقع در 41 كيلومتري شمال غرب شهرستان كاشان قرار دارد و از بناهاي دوران سلجوقي تا صفوي مي باشد . بقعه داراي گنبد خانه و چند صحن بزرگ و تاريخي به نامهاي : « صحن صفا ، و صحن فينيها، صحن قميها » مي باشد . كه بواسطه استقرار بر روي دامنه كوه صحن ها با هم اختلاف سطح دارند. قدمت اوليه بنا به زمان قبل از اسلام مي رسد، كه به احتمال زياد، در اين مكان بنايي از خشت و سنگ با ملات گل به شيوه بناهاي ساساني وجود داشته و در قرون اوليه اسلام با شهادت اين امامزاده واجب التعظيم نسبت به ساخت و توسعه بنا اقدام گرديده است. آخرين ساخت و ساز و الحاقات بسيار زيباي آستانه متعلق به دوران قاجاري و در زمان پادشاهي فتحعلي شاه قاجار بوده است.
مـراسـم قـالـي شـويـان در مشهـد اردهـال يكي از سنن ديرين مردم فين از قرون اوليه اسلامي تاكنون ، مراسمي است به نام (قالي شویان) كه در نزديكترين جمعه به روز 17 مهرماه در مشهد اردهال به ياد شهادت سلطانعلي بن امام محمد باقر (ع) با شور و غوغاي تمام انجام مي دهند ، بدين ترتيب كه روز موعود قالي آستانه امامزاده راسردست گرفته به طرف نهر آب كه در 800 متري بقعه جاري است حمل نموده ومردم چوب بدست فين اطراف نهر آب كه در هشتصد متري بقعه جاري است حمل نموده و مردم چوب به دست فين اطراف قالي حركت مي كنند و در نزديكي نهر آب شروع به دويدن كرده تا قالي را به آب برسانند ، آنگاه چوبهاي خود را به آب زده قالي و كساني را كه حامل آن هستند خيس مي كنند و دوباره قالي را سر دست گرفته به همان وضع به امامزاده مي رسانند .
مجموعه درب قلعه روستای غیاث آباد اردهال شماره ثبت - تاریخ ثبت - این مجموعه به صورت چند قلعه ی مسکونی است در کنار یکدیگر که سکونتگاه قدیم مردم منطقه بوده است. اکثر این قلعه ها که بالاتر از بقعه سلطان علی و در ابتدای روستای غیاث آباد می باشند در حال حاضر متروکه و ویران شده هستند ولی کماکان مجموعه ای ارزشمند و شایان توجه از نظر تاریخی و معماری بوده و همچنین پس از مرمت به عنوان جاذبه ی قوی گردشگری میتوانند مورد استفاده باشند.
قدمگاه شاه طاهر علی و زیارت بی بی رقیه روستای نشلج شماره ثبت قدمگاه شاه طاهر علی 14165 تاریخ ثبت 1384/11/09 شماره ثبت زیارت بی بی رقیه 14185 تاریخ ثبت 1384/11/09
بناهای این امامزاده و قدمگاه که در مجاورت یکدیگر و خارج از روستای نشلج قرار دارند بسیار قدیمی هستند و حداقل به دوره صفویه یا قبل از آن مربوط بوده و دارای معماری ساده و روستایی شامل گنبد و فضای کوچک اصلی به عنوان مرقد و رواقهایی در طرفین آن می باشند. این دو بنا که از سنگ و خشت و گل درست شده اند در سالهای اخیر دچار فرسایش و آسیبهایی شده و نیازمند مرمت می باشند.
امامزاده محمود روستای علوی شماره ثبت 2375 تاریخ ثبت 1378/05/23
امامزاده روستای علوی مربوط به دوره صفویه یا قبل از آن بوده و دارای معماری با ارزش شامل گنبد رک کاشیکاری شده و ایوان و رواقهایی در طرفین آن است. این بنا در سالهای اخیر مرمت شده است.
امامزاده یوسف روستای ون شماره ثبت 16226 تاریخ ثبت 1385/08/24
امامزاده روستای ون مربوط به دوره صفویه یا قبل از آن بوده و دارای معماری ساده شامل گنبد رک کاشیکاری شده و فضای کوچک مرقد است.
خانه کمال الملک روستای کله شماره ثبت 12973 تاریخ ثبت 1384/05/19
خانه ای قدیمی در روستای کله است که محل تولد محمد غفاری ملقب به کمال الملک نقاش بزرگ و معتبر دوره قاجاریه است و به عنوان افتخاری برای روستا و شهرستان به شمار رفته و در فهرست آثار ملی جهت حفاظت ثبت شده است.
یاری نامه: (منبع) پایگاه رسمی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کاشان
